Odszkodowanie stanowi instrument rekompensujący poniesioną przez osobę szkodę na mieniu (bądź utratę korzyści). Choć w życiu codziennym często zdarza się nam używać słowa zadośćuczynienie, mając na myśli odszkodowanie, to musimy pamiętać, że z perspektywy prawa stanowią one oddzielne pojęcia. Z zadośćuczynieniem mamy styczność wtedy, gdy rozpatrujemy krzywdę w kategoriach niemajątkowych. Oznacza to, że będziemy stosować owe pojęcie wyłącznie w sytuacjach naruszenia cielesnej bądź psychicznej kondycji osoby poszkodowanej, pozostawiające jednak bez wpływu na jej majątek. To odszkodowanie będzie otrzymywać osoba, która udowodniła poniesienie straty na swoim posiadaniu. Może wtedy zażądać przywrócenia stanu z przed zaistnienia szkody (tzw. restytucję naturalną) albo ubiegać się o pieniężną rekompensatę. Trzeba jednak pamiętać, że nie zawsze istnieje możliwość przywrócenia do stanu poprzedniego zniszczonego składnika majątku, szczególnie, jeżeli mamy do czynienia z dobrami unikalnymi albo mającymi wartość sentymentalną. W takiej sytuacji poszkodowany nie ma wyjścia i musi przyjąć drugą formę rekompensaty. I w tym właśnie momencie pojawia się problem, którym zajmiemy się w tymże artykule. Czy otrzymawszy odszkodowanie w formie gotówkowej, jesteśmy zobowiązani do zapłaty podatku dochodowego?
Odpowiedź na owe pytanie należy szukać w regulacjach ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. W art. 21 ust. 1 mamy wymienione przypadki, w których dochód osiągany przez jednostkę jest zwolniony z podatku dochodowego. Wyróżnione zostały też odszkodowania. Zgodnie zapisami ustawy, jako dochód opodatkowany nie uznaje się odszkodowań oraz zadośćuczynień, których wysokość bądź zasady zostały ustalone na podstawie odrębnych przepisów (wynikają z przepisów prawa), postanowień układu zbiorowego pracy (lub innych porozumień zbiorowych), regulaminów i statutów wymienionych w art. 9 § 1 Kodeksu pracy. Przywołany zapis został jednak obarczony szeregiem wyjątków, a mianowicie:
a) określonych w prawie pracy odpraw i odszkodowań z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę,
b) odpraw pieniężnych wypłacanych na podstawie przepisów o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników,
c) odpraw i odszkodowań z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia funkcjonariuszom pozostającym w stosunku służbowym,
d) odszkodowań przyznanych na podstawie przepisów o zakazie konkurencji,
e) odszkodowań za szkody dotyczące składników majątku związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą,
f) odszkodowań za szkody dotyczące składników majątku związanych z prowadzeniem działów specjalnych produkcji rolnej, z których dochody są opodatkowane według skali, o której mowa w art. 27 ust. 1, lub na zasadach, o których mowa w art. 30c,
g) odszkodowań wynikających z zawartych umów lub ugód innych niż ugody sądowe.
Wymienione sytuacje nie należą do jedynych przypadków, w których odszkodowanie jest uznawane za dochód podatnika i musi zostać opodatkowane. Podobny wyjątek nałożony został na odszkodowania otrzymane na podstawie wyroku lub ugody sądowej, których wysokość zostaje od razu ustalona w wyroku (bądź ugodzie). Wyklucza się tutaj rekompensatę otrzymaną w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą oraz korzyści utracone w wyniku zaistnienia szkody.
W przepisach możemy znaleźć także bardzo precyzyjnie określone przypadki zwolnienia z podatku. Mamy wymienione odszkodowania otrzymane na podstawie rezolucji ONZ, wypłacane osobom poszkodowanym na skutek działań wojennych w Kuwejcie (pkt 106), rekompensaty wypłacane na podstawie przepisów prawa geologicznego i górniczego, czy też sumy pieniężne, o których mowa w art. 12 ust. 4 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (punkty 3d i 3e). Istnieją też zapisy dotyczące zwolnienia z podatku odszkodowań otrzymanych z tytułu szkód na nieruchomości. Wyróżnić tutaj należy punkty 29 i 29a (art. 21 ust. 1), dotyczące właśnie przychodów z tytułu odszkodowań od nieruchomości oraz punkt 120, rozpatrujący odszkodowania przyznawane właścicielom gruntów rolnych.
Zauważyć można także ciekawy punkt, który niejako godzi wyrażone na początku artykułu rozróżnienie pojęć odszkodowanie a zadośćuczynienie. Mowa tutaj o punkcie 3c (art. 21 ust. 1), który dopatruje się w uszkodzeniu ciała lub wywołaniu rozstroju zdrowia poszkodowanego, podstaw do przyznania odszkodowania (nie zadośćuczynienia) na warunkach prawa cywilnego, jeżeli to poszkodowany utracił możliwość zarobkowania. Dla osoby pokrzywdzonej nie są istotne różnice semantyczne, ale z punktu widzenia osoby, która analizuje przepisy, to zauważalna jest owa cienka granica między jednym pojęciem a drugim, podlegająca niemalże indywidualnej interpretacji.
Choć przypadki, gdy mamy styczność z odszkodowaniami mogą być dla nas odległe, to mimo wszystko warto pamiętać, że gdy już otrzymamy rekompensatę naszych szkód, to nie zawsze jesteśmy zobowiązani do płacenia od otrzymanej kwoty podatku.